V.l.n.r.: minister Eric Wiebes, Han Buskers (FNV), Hans de Boer (VNO-NCW) en minister Wouter Koolmees spreken de pers toe. foto PHIL NIJHUIS, anp  Maandag 25 mei 2020

reconstructie – De vakbeweging is hard in botsing gekomen met het kabinet over het verdwijnen van de ontslagboete. Tot op het laatste moment werd door de bonden gehoopt op een andere uitkomst. Wat gebeurde er achter de schermen?

DIRK WATERVAL

Nietsvermoedend zapt Piet Fortuin op vrijdagavond 8 mei naar praatprogramma ‘Op1’, waar hij de man in beeld ziet waar hij, voorzitter van het CNV, zo vaak mee heeft overlegd de afgelopen maanden. Minister Wouter Koolmees van sociale zaken vertelt daar aan tafel goedlachs over zijn geslaagde poging om te stoppen met roken. Dan, om vijf over half elf, krijgt het gesprek ineens een andere toon.

“Dus mensen kunnen telefoontjes gaan krijgen met: ‘Sorry, you’re fired!'”, zegt Sophie Hilbrand enigszins verontwaardigd tegen haar tafelgast. Met ingang van het tweede steunpakket zouden werkgevers hun personeel makkelijker moeten kunnen ontslaan, vertelde Koolmees zojuist. Wat hem betreft gaat de ontslagboete eruit. Koolmees reageert wat hakkelend en ontkennend op Hilbrands stelling, waarop zij hem toebijt: “Jawél, dat is wél zo.” De twee weken daarna is het woord ‘ontslagboete’ een van de meestgebruikte woorden rondom het Binnenhof en in de media.

Dit gaat gedoe opleveren, denkt Fortuin voor zijn televisie in Drachten. Direct daarna volgt het chagrijn: waarom wist hij hier niets van? De andere grote vakbondsbestuurder, Han Busker van de FNV, zit ergens anders in het land net zo geschrokken voor de televisie. Waar komt dít ineens vandaan, denkt hij. In zijn hoofd begint Busker tot tien te tellen, probeert zo tot rust te komen.

De twee voorzitters zijn beide verbouwereerd, maar appen nog niet met elkaar. Fortuin besluit voor zichzelf de kwestie over het weekend heen te tillen. Hij heeft in zijn lange vakbondscarrière wel meer meegemaakt in de polder. Hier komen we vast nog wel uit, denkt hij.

Twaalf dagen later, op de zonovergoten dag voor Hemelvaart, blijkt dat toch een iets te optimistische inschatting te zijn geweest. “We zijn hier niet uitgekomen met de vakbeweging”, klinkt de snelle baritonstem van Koolmees op een persconferentie in Den Haag. Hij zet zijn plan door: de ontslagboete verdwijnt in de nieuwe Noodregeling Overbrugging voor Werkgelegenheid (NOW).

Ondernemers zijn altijd vrij geweest om personeel te ontslaan, ook in de eerste NOW-regeling. Maar dan moest die ondernemer anderhalf keer zoveel subsidie inleveren als de hoeveelheid loonkosten die hij door het ontslag bespaarde. Dus: stuurde hij een werknemer de deur uit waar hij voor 2000 euro per maand aan NOW-geld voor kreeg, dan moest hij 3000 euro terugbetalen vanwege dat ontslag. Die boete is vanaf juni verleden tijd, moet de woedend achtergebleven vakbeweging constateren.

Constructieve gesprekken

De uiteindelijk verloren strijd begint direct na het weekend van Koolmees’ optreden op tv. Zowel voor als achter de schermen proberen de vakbonden dit plan uit zijn hoofd te krijgen. Zakaria Boufangacha, de arbeidscoördinator van de FNV noemt het de maandag na de uitzending een ‘heel slechte ontwikkeling’ en wijst daarbij op ‘berekenende ondernemers’ die zich zullen richten op het kortetermijnbelang van hun onderneming. “Een blamage”, stelt Fortuin diezelfde dag in een persbericht. “Een subsidie op grootschalige ontslagrondes.”

Achter de schermen verlopen de gesprekken juist constructief, zeggen direct betrokkenen. Al sinds het begin van de crisis komen de sociale partners elke week naar het ministerie van sociale zaken in Den Haag voor overleg. Ministers Koolmees en Eric Wiebes van economische zaken krijgen telkens de hele polder op bezoek. De voormannen van vakbonden FNV, CNV en VCP, Hans de Boer en Jacco Vonhof van werkgeversorganisaties VNO-NCW en MKB Nederland, ze zitten allemaal onder hetzelfde systeemplafond in een grote zaal – want: anderhalve meter afstand.

Officieel staat er telkens een uur voor ingepland, maar het overleg loopt vaak uit op het dubbele. Er is veel te bespreken, het tweede steunpakket gaat natuurlijk om meer dan alleen die ontslagboete. Ook in de weken na Koolmees’ onverwachte tv-optreden verdwijnt er niets aan het constructieve gehalte van de overleggen. Tot aan de dag voor de uiteindelijke persconferentie niets dan waardering voor elkaar aan tafel, zegt een van de betrokkenen. Het was van ‘samen de schouders eronder’, zegt een ander.

Verschil van inzicht

Het probleem? Niet botsende karakters, maar een stellig verschil van inzicht tussen de werkgevers en Koolmees enerzijds en de bonden anderzijds. De minister praat deze weken veel met ondernemers, die hem vertellen dat als die boete er níét afgaat, ze wellicht niet eens gebruik zullen maken van het nieuwe steunpakket. Ze vertellen Koolmees dat ze ook met loonkostensubsidie niet onder ontslagen uit kunnen. En dat ze daarom, als die boete erin blijft, failliet zullen gaan als ze intekenen voor de NOW 2.0.

De drie vakbondsleiders hebben daar een redelijk simpel antwoord op: jullie weten helemaal niet zeker voor hoeveel bedrijven dit scenario opgaat. Niemand weet dat, is hun punt. In deze hectische tijden met ruim 100.000 bedrijven die van de NOW gebruikmaken, kun je daar nog weinig statistiek op loslaten. Zorg dan dat ondernemers eerst even kunnen proeven van de versoepeling van beperkende maatregelen die er vanaf 1 juni aankomt. Reorganisaties zullen uiteindelijk heus nodig zijn, erkent de vakbeweging. Maar wie weet valt het hier en daar nog enigszins mee met die ontslagen. De inzet van het vakbondsdrietal: de ontslagboete moet pas vanaf 1 september verdwijnen.

Elke keer als dit gemêleerde gezelschap weer uit elkaar gaat, als de een in de auto stapt en de ander wegwandelt, komt er een onderlinge stroom aan appberichten op gang. Nabesprekingen op zakelijke toon, zoals een betrokkene vertelt, zonder direct veel voortgang in de boetekwestie.

Ondertussen, een week na de ‘you’re fired’-uitspraak van Sophie Hilbrand, verschijnt FNV-voorman Busker samen met werkgeversbaas Hans de Boer in een dubbelinterview in het NRC. Net als in een recent artikel in Vrij Nederland komt de gemoedelijke band tussen de twee aan bod, die regelmatig samen blijken te dineren. Op dit moment, 16 mei, lijken ze zelfs overeenstemming te bereiken over de ontslagboete, destilleren de twee NRC-journalisten als nieuwtje uit dit gesprek.

Dat is ook echt de teneur aan de onderhandelingstafel op dat moment. Vakbonden zouden bij het verdwijnen van de boete een grotere rol krijgen bij ontslagrondes in bedrijven. Een stevige positie om binnen zo’n bedrijf het beste voor het personeel binnen te slepen. En juridisch dichtgetimmerd zodat ondernemers daar niet omheen kunnen. Het kabinet kijkt naar de mogelijkheden daarvan.

Wensdenken

Ondertussen lijken de bonden het Nederlandse volk achter zich te hebben. Een dag na het NRC-interview staat Busker in de studio van ‘EenVandaag’, waar hij die opsteker op een groot scherm te zien krijgt.

“Het is fair dat als bedrijven steun krijgen, ze geen mensen mogen ontslaan”, vat presentator Gijs Rademaker de opvatting van 60 procent van het EenVandaag-panel samen. Die blijken met name voor oppositiepartijen te stemmen. Die oppositiepartijen roeren zich intussen ook. Lodewijk Asschers PvdA kwam eerder die week al met een petitie om deze ‘kolossale vergissing’ van het kabinet te voorkomen. Zijn partij heeft nauwe banden met FNV, ze houden geregeld ruggespraak.

Steun van het volk, van de linkse oppositie, de vakbonden zitten er qua draagvlak warmpjes bij, zou je denken. Maar het kabinet heeft in feite gewoon het laatste woord over de invulling van het steunpakket. Het gaat immers om de uitgave van belastinggeld. Oppositiepartijen kunnen wel in debat met de verantwoordelijke ministers, kunnen nog dreigen de begroting weg te stemmen en daarmee ook het steunpakket. Maar een meerderheid kan het kabinet in theorie ook ‘via rechts’ verkrijgen.

En de polder? Ja, de ministers winnen graag advies in bij de sociale partners. Maar het is geen akkoord dat een handtekening van alle betrokken nodig heeft. Vandaar ook dat de uitslag tot op het allerlaatste moment spannend is. Wat gaat Koolmees besluiten?

In de media is inmiddels het beeld ontstaan dat een compromis dichtbij is. Daardoor komt de uitspraak van FNV-vicevoorzitter Kitty Jong op Radio 1 wat onverwacht die dinsdagmiddag. Van steun voor het verdwijnen van die boete is helemaal geen sprake, zegt ze tegen presentator Sven Kockelmann. ‘Wensdenken’, noemt ze dat idee. “Als we de minister hiervan niet kunnen overtuigen, dan hebben we wel een probleem.”

Zo’n dreigende uitspraak aan de vooravond van de persconferentie tekent de hoop, of wanhoop, die de bonden tot op het allerlaatste moment houden. De middag van Jongs radio-optreden komen de sociale partners voor het laatst bij elkaar met de ministers in Den Haag. Het blijkt het kabinet niet te zijn gelukt om de bonden juridisch een plek aan de reorganisatietafels te geven, mocht de boete komen te vervallen. Of dat laatste echt gaat gebeuren, weten de bonden dan nog altijd niet.

Werkgeversbazen De Boer en Vonhof zitten heel wat minder in spanning, zeggen twee ingewijden aan werkgeverszijde. Zij zouden er wel gerust op zijn dat de boete van tafel gaat. Koolmees heeft toch immers al sinds zijn optreden bij Hilbrand op 8 mei voet bij stuk gehouden over zijn voornemen?

Een gemiste kans

Woensdagochtend. Een lid uit de Tweede Kamer drukt de minister op het hart om, mocht hij echt van de boete af willen, dat dan in elk geval niet al te stellig te brengen tijdens de persconferentie die over een paar uur begint. Doet Koolmees dat wel, dan zullen de bonden zich verplicht voelen om in de weken hierna grote protesten af te steken. Terwijl er nog een ander zeer gevoelig dossier op tafel ligt waar Koolmees de vakbonden voor nodig heeft: het pensioenakkoord dat snel uitgewerkt moet worden. Wees nou verstandig, geeft het Kamerlid hem mee.

Woensdagmiddag, 13.15 uur. Terwijl het economische kabinetstrio Koolmees, Wiebes en Wopke Hoekstra van financiën zich klaarmaakt voor de persconferentie, loopt er in het Noord-Hollandse IJmuiden iemand piekerend van staalbedrijf Tata Steel naar zijn nabijgelegen woning. Het is Roel Berghuis, sinds april bestuurder van FNV Metaal. Berghuis had geen roeriger tijd kunnen kiezen om aan te treden als vakbondsbestuurder. Er zijn spanningen tussen de Nederlandse en de minder presterende Britse tak van Tata, een massaontslag hangt in IJmuiden in de lucht.

Net deze maandag komt die spanning nog tot een hoogtepunt als de Nederlandse Tata-baas Theo Henrar ‘de poort uit wordt gezet’, zoals Berghuis het omschrijft. Nu die beschermheer van het IJmuidense personeel weg is, verwacht de rijzige vakbondsbestuurder met wilde krullen extra druk vanuit het Indiase moederbedrijf om hier mensen te ontslaan.

“Daarom is die ontslagboete voor ons zo essentieel”, zegt hij al wandelend in de felle zon. “Tata gebruikt ook staatssteun, en zonder boete valt de prikkel nóg meer weg om mensen bij je te houden.” Berghuis noemt eventuele ontslagrondes simpelweg ‘niet te verkopen’. “Ik heb vierduizend FNV-leden bij Tata. Gedwongen ontslagen gaan inslaan als een bom.”

Twintig minuten later, om 13.35 uur, speurt hij thuis het internet af op zoek naar nieuws uit Den Haag. CNV-voorzitter Fortuin zit op dat moment in de auto op weg naar een afspraak, zijn autoradio afgestemd op de livepersconferentie. Hij hoort Wouter Koolmees zeggen dat het verdwijnen van de boete een ‘duivels dilemma’ was. Dus toch zijn zin doorgezet, denkt Fortuin. “Wat een gemiste kans.”